Kościół pw. św. Bartłomieja w Ruptawie, kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Kaczycach

Pierwsza wzmianka o parafii w Ruptawie pochodzi z 1347 r. W tym roku w dokumentach arcybiskupstwa wrocławskiego odnotowano powstanie parafii ruptawskiej pw. św. Bartłomieja. W spisie świętopietrza z 1458 r. pośród 24 parafii należących do dekanatu żorskiego znajduje się nazwa kościoła i parafii w Ruptawie. Około 1550 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła, która trwała 5 lat. Budowla była drewniana o konstrukcji zrębowej na podmurowaniu kamiennym. Kościół był orientowany, niekonsekrowany. Prezbiterium było trójboczne, zamknięte z przylegającą od północy prostokątną, niewielką i ciemną zakrystią, obok której znajdował się konfesjonał. Nad nawą wznosiła się profilowana belka tęczowa z rzeźbami Ukrzyżowanego Chrystusa i dwóch aniołów. Ściany nawy wzmocniono lisicami, a chór wsparto na czterech profilowanych i ozdobionych słupach. Drzwi wejściowe posiadały ozdobne okucia oraz półkoliste nadproże. Na zewnątrz kościół otoczony był wspartymi na słupach sobotami krytymi gontem, tworzącymi od południa otwartą kruchtę. Dach był drewniany, siodłowy, pokryty gontem. Nad zachodnią częścią prezbiterium wznosiła się ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę z latarnią. Od strony zachodniej wznosiła się wieża dzwonnicy o konstrukcji słupowej i pochyłych ścianach z nadwieszoną izbicą. Ściany wieży były obite gontem i łączyły się z dachami sobót. Wewnątrz znajdował się dzwon, przeniesiony z poprzedniego kościoła.

Prezbiterium, nawa oraz przedsionek były ozdobione bogatymi malowidłami przedstawiające sceny z ukrzyżowania Chrystusa. Ołtarz główny, umieszczony po stronie wschodniej, zbudowany został w formie tryptyku. Na skrzydłach bocznych znajdowały się płaskorzeźby 12 apostołów, pogrupowane w czterech polach. W środku znajdowała się drewniana, polichromowana rzeźba Matki Boskiej Bolesnej (Pieta), przeniesiona z poprzedniego kościoła. Tabernakulum umieszczone było nieco z boku po stronie Ewangelii. W kościele znajdował się jeden ołtarz boczny pod wezwaniem św. Anny. Kamienna chrzcielnica z misą cynową i drewnianą pokrywą, na której znajdowały się drewniane rzeźby Chrystusa i św. Jana Chrzciciela, znajdowała się na środku kościoła. Podłoga w nawie była z cegieł, na której stały proste, drewniane ławki. Kościół oświetlano lampami olejnymi i świecami. Obok kościoła znajdował się cmentarz. W 1555 r. został ufundowany przez parafian drugi dzwon, który opatrzono napisem: „Jesus Nazarenus Rex Judeorum 1555”.

W 1560 r. właściciele Ruptawy (rodzina Rostków) oraz część mieszkańców Ruptawy przeszło na protestantyzm. W tym okresie kościół znalazł się w rękach luteranów. W 1590 r. została ufundowana ambona. Na jej tylnej ścianie umieszczono herby Macieja Rostka i jego żony Agnieszki z Rachowic oraz napis: „Herb Pana Matego Rostka ze Bzy w Ruptawie. Herb Pani Agnieszki Rachowcowej z Rachowic drugiej małżonki jego”. Pod herbami napisano: „Roku Pańskiego 1590 wykonano i podarowano tę kazalnicę ku czci i chwale Pana Boga i Świętego Słowa Jego”. Zewnętrzną ścianę ambony zdobiły drewniane rzeźbu czterech Ewangelistów. W 1603 r. parafianie ufundowali trzeci dzwon, na którym umieszczono napis: „Verbum Domini Manet in Aeternum 1603”. W 1607 r. powstał nowy, barokowy ołtarz z obrazami bocznymi świętych Jana Nepomucena i Ignacego Loyoli. W zwięczeniu umieszczono obraz olejny, przedstawiajacy męczeństwo św. Bartłomieja. Powstał drugi ołtarz boczny, na który przeniesiono figurę Matki Boskiej Bolesnej. Pod płytą umieszczono predellę z namalowaną sceną przedstawiającą Chystusa w studni. Po bokach umieszczono herby i zapisane w języku morawskim nazwiska fundatorów: „Erb Pana Matego Rostka na Bzy i na Ruptawie 1607, Erb Wrożyny Pani Katarzyny Klochowny z Kornicz wlastny. Pani Macierzy Pana Matego Rostka, Erb Wrożyny Pani Agnieszki Rachowczowej z Rachowic wlastny manżelki Pana Matego Rostka, Erb Wrożyny Panny Magdaleny La…wny z Nutowic wlastny Matego Rostka, Rymski Rachowczowej z Rachowic”.

W 1630 r. luteranie opuścicli kościół. Proboszczem został ks. Piotr Manicki, który opuścił parafię po 6 latach. Jego następcą został ks. Jakub Dawid, a następnie ks. Jakub Joachimides. 8 września 1652 r. parafię ruptawską wizytował archidiakon i kanonik ks. Bartłomiej Reinhold z Głogówka oraz proboszcz żorski ks. Krzysztof Halacz. Protokół wizytacyjny potwierdził przyłączenie parafii moszczenickiej oraz zapis fundacyjny ks. Jakuba Dawida. Opisano także wyposażenie kościoła: „…kielich srebrny ozłocony, kielich mosiężny, dwa ornaty, trzy alby, dwie komże, mszał rzymski bardzo lichy, dwa świeczniki cynowe, dwie bardzo liche chorągwie, książkę Skopera i perykopy w języku czeskim…”. W ołtarzu głównym ku czci św. Bartłomieja znajdował się relikwiarz i bogato zdobione nakrycie ołtarza. W tabernakulum znajdowała się kapsułka w korporale, w której przechowywano Najświętszy Sakrament. Chrzcielnica była kamienna z pokrywą miedzianą, na której były umieszczone drewniane figury Jezusa i św. Jana Chrzciciela w scenie chrztu w Jordanie. Opisano też obraz św. Jana Nepomucena, jako „godnie przystosowany”. Ołtarz boczny po stronie Ewangelii poswięcony był św. Annie, zaś po stronie Lekcji znajdował się ołtarz z figurą Matki Bosnej Bolesnej – oba niekonsekrowane.

W 1679 r. kościół wzbogacił się o nowy pozłacany kielich z miedzi oraz mszał rzymski. Parafianie ufundowali drugi ołtarz boczny, niekonsekrowany, w którym brakowało relikwii. W tym czasie proboszczem był ks. Paweł Casparides. W 1688 r. odbyła się kolejna wizytacja przeprowadzona przez Marcina Teofila Stephetiusa, archidiakona przy kolegiacie św. Krzyża w Opolu. We wnioskach zapisano konieczne naprawy dachu kościoła oraz nakazano odnowienie ogrodzenie cmentarza i zbyt małej drewnianej kostnicy. Naprawy wymagała także ceglana podłoga w kościele. Wizytujący pochwalił działalność proboszca ks. Franciszka Nowaka m. in. za wybudowanie nowej dzwonnicy z czterema małymi wieżyczkami na rogach i jedną większą pośrodku. W 1700 r. parafia ruptawska liczyła 800 katolików. W 1717 r. miał miejsce kolejna wizytacja, którą przeprowadził biskup sufragan Eliasz Daniel von Sommarfeld. Poza rzeczami opisanymi we wcześniejszych protokołach dodatkowo wymieniono brak organów, skarbonki na ofiarę oraz tajnej skrytki „pod progiem zakrystii” (popularne zabezpieczenie na tamte czasy). Zmarłych kapłanów chowano w prezbiterium. Konfesjonał znajdował się za głównym ołtarzem „…bez kratek i bez spisu rezerwatów apostolskich i bez obrazu Meki Pańskiej…”.  W tym samym roku powstało nowe probostwo dzięki parafianom i ofiarności kolatorów.

W 1750 r. kolatorami koscioła byli Bogumił Rudolf von Tschammer, Karol Guretzki oraz rycerz von Kornitz, którzy odkupili Ruptawę od rodziny Skrbeńskich. W 1808 r. przeprowadzono remont wieży. W 1831 r.  zakupiono nowy obraz Przemienienia Pańskiego, który umieszczono w ołtarzu bocznym po stronie Lekcji, a figurę Matki Boskiej Bolesnej wyniesiono do wieży kościelnej. W 1857 r. na plebani wybuchł pożar, który rozprzestrzenił się na kościół parafialny. W wyniku pożaru powstały znaczące zniszczenia dachu oraz wieży kościelnej. Spłonęły także dokumenty parafialne. W 1875 r. zakupiono nowe organy, które współfinansował właściciel Ruptawy. W 1891 r. rolnik Antoni Galisz ufundował nowy dzwon. Oprócz nowego dzwonu na wieży znajdowały się dwa mniejsze pod nazwą św. Antoni i św. Józef.

W 1926 r. Muzeum Śląskie przejęło w depozyt : dwa skrzydła ołtarzowe z płaskorzeźbami 12 apostołów i renesansowymi malowidłami scen Męki Pańskiej na odwrocie, figury Jezusa Chrystusa i św. Jan Chrzciciela z pokrywy kamiennej chrzcielnicy, predellę ołtarzową z napisem w języku czeskim i malowidłem przedstawiającym Chrystusa przy studni z 1607 r., drewnianą figurę Matki Boskiej Bolesnej, obraz przedstawiający Boga Ojca w obłokach, obraz Przemienienia Pańskiego oraz drewnianą tablicę z herbami Rostków i napisami w języku morwaskim z ok. 1590 r. W tym samym roku zamówiono dwa nowe dzwony w firmie Schwab w Bielski-Białej, jednocześnie pzrekazując do przetopienia dwa stare dzowny. Parafianie zamówili kopię rzeźby Matki Boskiej Bolesnej, którą wykonał rzeźbiarz Janota z Pawłowic. W 1933 r. przebudowano wieżę kościoła według projektu J. Kapusty.

W 1941 r. kościół został zaliczony do budowli zabytkowych i umieszczony w spisie 8 kościołów drewnianych powiatu rybnickiego. Na renowację przeznaczono prawie 3 tys. marek. Proboszcz ks. Emanuel Płonka rozpoczął mozolny remont kościoła. została wymieniona drewniana podłoga w nawie oraz legary w wieży. Przebudowano ołtarz główny przywracając mu dawny wystrój. Brakujące elementy uzupełnił rzeźbiarz Zdziebło za 1900 marek. Całość została odmalowana przez Alojzego Goldę za 500 marek. Obraz św. Bartłomieja okazał się wartościową kopią pracy Feurersteina i został odrestaurowany przez Alojzego Goldę za 200 marek. Figurę Matki Boskiej Bolesnej , która do tej pory była w schowku, umieszczono na  specjalnie wybudowanym ołtarzyku w wieży kościelnej. Próbowano także wyremontować organy, z których piszcałki zabrano jeszcze w czasie I wojny światowej. Koszt remontu przekraczał cenę zakupu nowych organów, które zamówiono w firmie Rieger w Karniowie. Władze okupacyjne zabroniły wykonania organów, a także zwrotu zaliczki, która wynosiła 8000 marek.

Zarekwirowano także kościelne dzwony, które zdjęto 13 kwietnia 1942 r. Zabrano dwa mniejsze dzwony – św. Antoni o tonacji D oraz św. Józef o tonacji  F – największy pozostał w Ruptawie, prawdopodobnie za wstawiennictwem wójta Wilhelma Fusika. W tym samym roku odnowiono instalację elektryczną, zakupiono nowe ławki, trzy żyrandole oraz witraże do prezbiterium za 900 marek. W 1943 r. zakupiono nowe organy za kwotę 7600 marek. Organy wykonała firma Jehmlich z Drezna. Były to organy o mniejszych rozmiarach o jednym manuale i jednym pedale, z trakturą mechaniczną i nowoczesnym prospekcie. Za cenę 1711 marek dokupiono do nich 2 głosy oraz silnik trójfazowy i wentylator. Wyremontowano i uzupełniono brakujące piszczałki w starych organach za sumę 1000 marek, które umieszczono na probostwie. Przeprowadzono także remont ołtarzy bocznych św. Anny i św. Józefa. Podmurowano ambonę oraz odnowiono figury św. Floriana i św. Jana Kantego. Zakupiono nowy konfesjonał, który wykonał Franciszek Folk z Pawłowic za 481 marek.

W 1944 r. zakupiono nowe opancerzone tabernakulum, które kosztowało 400 marek. Stare umieszczono w prezbiterium po stronie Ewangelii. W czasie działań wojennych w 1945 r. kościół znacząco ucierpiał. Po wschodniej ścianie spadła bomba, która uszkodziła ścianę nawy. Dach nad prezbiterium uszkodziły pociski artyleryjskie. Całkowitemu zniszczeniu uległ ołtarz główny. Zachowało się jedynie tabernakulum. Górny odcinek wieży został zestrzelony, a kolejny pocisk zniszczył ambonę, chór i organy. Po zakończeniu wojny rozpoczęto prace remontowe. Zniszczenia okazały się tak duże, że podjęto decyzję o budowie nowego kościoła. Za 500 tys. zł sprzedano do Cielnic stare, wyremontowane organy. Uzyskane pieniądze były zaczątkiem funduszy na nowy kościół. W 1947 r. powołano komitet budowy kościoła. W 1949 r. poświęcono nowy kościół pw. Niepokalanego Serca NMP, do którego przeniesiono sprzęt liturgiczny oraz część innego wyposażenia. W 1962 r. pod naciskami konserwatora zabytków, który groził procesem sądowym, zamówiono na koszt parafii ekspertyzy i kosztorysy koniecznych prac konserwatorskich. Opracowanie kosztowało 12,5 tys. zł, a jego wykonawcą był inż. Witka. Ekspertyza zalecała wymianę wieźby dachowej nad nawą i prezbiterium, pokrycie dachu nowym gontem, podniesienie osiadłych ścian w północnej części, wymianę konstrukcji i pokrycia sobót, wymianę zagrzybionych podwalin wieży kościelnej, uzupełnienie podłóg, odwodnienie i odgrzybienie kościoła. Koszt robót wyliczono na kwotę 500 tys. zł.  Parafia nie była w stanie ponieść takich wydatków i ograniczono się jedynie do niezbędnych prac. W 1966 r. zakupiono gonty na pokrycie dachu nad prezbiterium oraz krokwie na dach nad nawą. W 1971 r. kuria biskupia podjęła decyzję o przeniesieniu kościoła do Kaczyc. W lipcu rozpoczęto prace rozbiórkowe, a 25 czerwca 1972 r. poświęcono odtworzony kościół w Kaczycach pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.

Proboszczowie parafii rzymskokatolickiej pw. św. Bartłomieja w Ruptawie:
– Piotr Manicki (Maniecki) 1630-1636
– Jakub Dawid (David) od 1636
– Jakub Joachimedes (Joachim) do 1652
– Paweł Casparides (Kasper) do 1679
– Franciszek Nowak (Novatius) 1681-1700
– Augustyn Wojtas (Wojtasz, Wojciech) 1700-1725
– Mikołaj Palubski (Pałubski) 1725-1730
– Antoni Czyschowski (Czyżowski) 1730-1734
– Jan Jadosch (Jadosz) 1734-1736
– Gallus Skubydlo (Skubidło) 1736-1755
– Jerzy Orszuliński 1755-1783
– Piotr Latka 1783-1799
– Karol Mentzell (Mencel) 1800-1820
– Antoni Schyschkowic (Szyszkowicz) 1820-1838
– Karol Potyka 1838-1853
– Jan Hansel (Haenzel) 1853-1871
– Teodor Czekir 1873-1887
– Paweł Krywalski 1887-1894
– Ludwik Winckler (winkler) 1894-1901
– Antoni Robotta 1901-1916
– Józef Czernik 1916-1925
– Karol Długaj 1925-1927
– Józef Kulig 1927-1939
– Emanuel Płonka 1940-1949 (administrator)

Źródła:

• Ruptawa. Parafia św. Bartłomieja i Niepokalanego Serca NMP. Parafia Ewnagelicko-Augsburska, Jastrzębie-Zdrój 2009.
• Siemko P., Niezachowane kościoły drewniane Górnego Śląska, Katowice 2001.
• Siemko P., Jastrzębie Zdrój w zabytkach sztuki, Jastrzębie-Zdrój 1992.
• Mazur D., Jastrzębie-Zdrój. Święty Jan Nepomucen patron miasta, Jastrzębie-Zdrój 2011.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom VI woj. katowickie, zeszyt 14 pow. wodzisławski, Warszawa 1960.