Hetmański Józef (ur. 26 II 1897 Mysłowice – zm. 27 XII 1981 Jastrzębie-Zdrój) – powstaniec śląski, właściciel willi „Boży Dar”, członek zarządu Związku Obrony Kresów Zachodnich koła Jastrzębie-Zdrój.
Józef Albert Hetmański urodził się 26 lutego 1897 roku w Brzezince (od 1951 r. dzielnica Mysłowic) w rodzinie górnika Jana i Joanny z domu Korus. W 1911 r. ukończył Szkołę Powszechną w Brzezince. W latach 1911-1914 uczęszczał do Szkoły Budowlanej. Przysposabiając się do zawodu pracował jako praktykant w Przedsiębiorstwie Budowlanym w Brzezince. W latach 1916-1918 brał udział w I wojnie światowej na froncie zachodnim służąc w 72 Pułku IV Korpusu Armii w Torgau. Od załamania się frontu do czasu zwolnienia z wojska w styczniu 1919 r. należał do Rady Żołnierskiej. Po opuszczeniu szeregów pruskiej armii zaangażował się w walkę o polskość śląskiej ziemi. W tym celu wstąpił w marcu 1919 r. do Polskiej Organizacji Wojskowej na Górnym Śląsku.
Brał udział w I powstaniu śląskim pełniąc funkcję dowódcy kompanii, która walczyła z wojskami niemieckimi Grenzschutzu pod Słupną, Brzęczkowicami, Dziećkowicami i Brzezinką (obecnie te miejscowości znajdują się w granicach Mysłowic) w sierpniu 1919 r. Po ustąpieniu powstańców z pola walki, pod silnym naporem wojsk niemieckich, przeszedł granicę prusko-austriacką do Jaworzna, gdzie został komendantem Oddziału Karabinów Maszynowych Milicji Górnośląskiej. Stamtąd prowadził wypady partyzanckie na odcinku Brzezinka, Kosztowy, Dziećkowice – Jazd. Po ogłoszeniu amnestii powrócił po trzech miesiącach do rodzinnej miejscowości.
W II powstaniu śląskim pełnił funkcję dowódcy ochrony Głównego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu w hotelu Lomnitz. Brał udział przy rozbrajaniu policji niemieckiej w Mysłowicach oraz w akcjach podczas napadów band Orgeschów (nacjonalistyczna organizacja niemiecka założona przez Georga Eschericha) na hotel Lomnitz w maju 1920 r. W Bytomiu po hotelu Lomnitz została jedynie tablica upamiętniająca. Od marca 1920 r. do lipca 1921 r. pracował w Wydziale Wywiadowczo-Informacyjnym Głównego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu.
W III powstaniu śląskim nadal pełnił funkcję dowódcy ochrony Głównego Komitetu Plebiscytowego w Bytomiu, a od połowy maja 1921 r. był dowódcą 9 kompanii 3 batalionu pułku Straży Granicznej na Górnym Śląsku na odcinku Herby Śląskie – Byczyna – Zawada – Fosowskie. W sierpniu 1921 r. pułk Straży Granicznej w Oświęcimiu został rozwiązany. Od końca lipca 1921 roku do połowy czerwca 1922 r. pracował w Naczelnej Radzie Ludowej w Bytomiu, a od czerwca do sierpnia 1922 r. w Wydziale Pracy i Opieki Społecznej.
Na polskim Górnym Śląsku
Od 1 września 1922 r. do 30 czerwca 1925 r. pracował w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych na Wypadek Inwalidztwa w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów), gdzie należał do Związku Zawodowego. W 1923 r. został członkiem Związku Powstańców Śląskich, a od 1924 r. należał do Polskiego Czerwonego Krzyża w Królewskiej Hucie. W lipca 1925 r. został oddelegowany z pracy do pełnienia funkcji Administratora Sanatorium Zakładu Ubezpieczeń w Jastrzębiu-Zdroju, a jego pierwszym zadaniem było przystosowanie budynków do użytku na cele wczasowo-lecznicze. Na tym stanowisku przebywał do sierpnia 1939 r.
1 października 1927 r. został starszym sekretarzem ZUS woj. Śląskiego. W tym samym roku wszedł w skład zarządu gminy Jastrzębie-Zdrój pełniąc funkcję ławnika. Pracował społecznie w różnych komisjach: „Zdrowia i Opieki Społecznej”, „Kultury i Oświaty”, „Porządku i Bezpieczeństwa”. W tym samym roku powstało w Jastrzębiu-Zdroju koło Związku Powstańców Śląskich, gdzie należał do Komisji Rewizyjnej, a w 1937 r. został jego komendantem, zastępując na tym stanowisku Piotra Pandera. W 1934 r. powołano do życia miejscowy Oddział Młodzieży Powstańczej, którego został opiekunem. Wybudował także własny pensjonat, który pod nazwą „Bożydar” otworzył swoje podwoje dla kuracjuszy w 1936 r.
Ciężkie wojenne czasy
Od lipca 1939 r. należał do ochotniczego oddziału samoobrony V batalionu pod dowództwem porucznika Józefa Balcara z Godowa, pełniąc funkcję dowódcy drugiej kompanii na odcinku od Olzy do Lubomi. 24 sierpnia 1939 r. został powołany jako rezerwista w stopniu plutonowego do Wojska Polskiego z przydziałem do Dowództwa Okręgu Korpusu V w Krakowie. Miał zgłosić się do jednostki Batalionu – Obrony Narodowej w Cieszynie do Kolumny Taborowej 501 (ostatecznie trafił do Kolumny Taborowej 511). 19 września 1939 r. na rozkaz władz wojskowych przeszedł granicę do Rumunii, gdzie został internowany. Przebywał w obozach dla żołnierzy internowanych w Topolog, Babadag, Tulcea, Targu-Jiu i Comisani. Przed rozpoczęciem kampanii niemieckiej na Jugosławię 9 lutego 1941 r. z terenu Rumunii został wywieziony do Niemiec i osadzony w obozie dla jeńców wojennych. Przebywał w Kaisersteinbruch (stalag XVIIA), Hemer (stalag VIA), Krefeld (stalag VIJ) i w szpitalu w Düsseldorf-Gerresheim (prawie 6 miesięcy) jako jeniec o numerze 45274 aż do wyzwolenia 17 kwietnia 1945 r. W obozie należał do Arbeitskommando nr 671P. Ciężka praca w obozowych warunkach odcisnęła głębokie piętno na jego zdrowiu. Jednak nigdy nie wyparł się swoich korzeni i nie zhańbił polskiego munduru. Po wyzwoleniu z niewoli, czekając na powrót do kraju, 18 kwietnia 1945 r. został podstępnie wywieziony do Francji i wcielony do Kompanii Wartowniczej przy armii USA w Troo, gdzie przebywał do 9 listopada 1945 r. Przy nadarzającej się okazji przyłączył się do transportu cywilnego i 20 listopada 1945 r. wrócił do kraju i rodziny.
Powojenna rzeczywistość
W grudniu 1945 r. ponownie podjął pracę w Sanatorium Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Jastrzębiu-Zdroju. Od kwietnia 1946 r. był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza w Jastrzębiu-Zdroju, a miesiąc później Komisja Lekarska przy Starostwie w Pszczynie wydała orzeczenie w sprawie jego inwalidztwa powstałego w skutek ciężkiego losu jakiego doświadczył w czasie wojny. Na mocy decyzji komisji lekarskiej stał się 84 procentowym inwalidą. Od sierpnia 1946 r. należał do Związku Inwalidów Wojennych Rzeczpospolitej Polskiej w Jastrzębiu-Zdroju. W tym samym roku ponownie został członkiem Polskiego Czerwonego Krzyża w Jastrzębiu-Zdroju. Poza tym należał również do Związku Weteranów Powstań Śląskich w Katowicach, a od wymuszonego w 1949 r. zjednoczenia do Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Katowicach. Pełnił funkcję członka Komisji Rewizyjnej Zarządu Oddziału ZBOWiD w Rybniku, a od powstania Oddziału ZBOWiD w Wodzisławiu Śląskim był przewodniczącym Komisji Socjalno-Bytowej oraz członkiem Komisji Środowiskowej Weteranów Powstań Śląskich. Z ramienia Zarządu Oddziału był opiekunem kół terenowych Bzie i Mszana.
W 1947 r. został członkiem Zarządu Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej oraz Gminnej Rady Narodowej w Jastrzębiu-Zdroju, a od stycznia 1949 r. był członkiem Związku Zawodowego Pracowników Służby Zdrowia Rzeczpospolitej Polskiej „Uzdrowiska Jastrzębie”. Na stanowisku Administratora Sanatorium Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, podlegając Wydziałowi Zakładów Leczniczych w Warszawie, pracował do końca października 1950 r. W tym roku przeszedł na rentę, lecz nie zaprzestał wykonywania pracy na innych polach. W 1951 r. odbyło się Walne Zgromadzenie Przedstawicieli Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Jastrzębiu-Zdroju, na którym został wybrany do Zarządu na stanowisko wiceprezesa. W Gminnej Spółdzielni pełnił także funkcję kierownika Administracji (od lipca do końca października 1952 r.) oraz Przewodniczącego Rad Nadzorczych (od stycznia 1956 r. do kwietnia 1957). Od listopada 1952 r. do końca stycznia 1954 r. był zatrudniony w Prezydium Gminnej Rady Narodowej w Jastrzębiu-Zdroju na stanowisku kierownika Socjalno-Kulturalnego i Gospodarki Komunalnej.
Od kwietnia 1954 r. jako członek i sekretarz Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w Jastrzębiu-Zdroju był zaangażowany w Społecznym Komitecie Budowy Parku Zdrojowego, a jesienią tegoż roku został wybrany na radnego (w tym roku nastąpiły zmiany administracyjne i Gminy zostały zastąpione przez Gromady). Jako sekretarz Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Jastrzębiu-Zdroju pracował do końca czerwca 1955 r. Od grudnia 1955 r. do listopada 1962 r. pracował w Państwowym Przedsiębiorstwie „Uzdrowisko Jastrzębie” w charakterze starszego księgowego. Pełnił również funkcję ławnika Sądu Powiatowego w Wodzisławiu Śląskim, co miało miejsce w latach1956-1958, 1962-1964 oraz 1972-1975.
W sierpniu 1959 r. został powołany na Opiekuna Społecznego i w tym samym miesiącu brał udział jako „ojciec chrzestny” w odsłonięciu pomnika na grobach Weteranów Powstań Śląskich z okazji 40-lecia I Powstania Śląskiego zorganizowany przez ZBOWiD Koło Gołkowice-Skrbeńsko. We wrześniu tego samego roku był członkiem honorowym Obchodów 40-tej rocznicy wybuchu I powstania śląskiego zorganizowany przez ZBOWiD powiatu wodzisławskiego. Od stycznia 1960 r. był przewodniczącym Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w Jastrzębiu-Zdroju. Rok później został członkiem Kółka Rolniczego w Jastrzębiu-Zdroju, a od lutego 1961 r. należał do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w Jastrzębiu-Zdroju. W 1962 r. objął stanowisko przewodniczącego Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej pełniąc nadal funkcję Opiekuna Społecznego w Jastrzębiu-Zdroju. We wrześniu 1964 r. był delegatem na III Krajowy Kongres ZBOWiD w Warszawie (w tym okresie piastował stanowisko wiceprezesa koła ZBOWiD w Jastrzębiu-Zdroju), a w listopadzie tegoż roku Rada Naczelna Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich nadała mu godność zasłużonego działacza.
W maju 1971 r. odbyła się w Jastrzębiu uroczystość w 50 rocznicę III powstania śląskiego. Przy tej okazji Józef Hetmański otrzymał awans na stopień podporucznika rezerwy. Mimo podeszłego wieku i złego stanu zdrowia stale był zaangażowany aktywnie w pracach społecznych i politycznych. Jeszcze w kwietniu 1981 r. wziął udział w Sesji Naukowej poświęconej 60 rocznicy wybuchu III powstania śląskiego zorganizowanej przez Koło Miejskie ZBOWiD Jastrzębie-Zdrój. Zmarł kilka miesięcy później 27 grudnia 1981 r. i został pochowany na cmentarzu parafialnym Najświętszego Serca Pana Jezusa w Zdroju.
Rodzina
Józef pochodził z wielodzietnej rodziny. Miał 5 sióstr (Rozalia, Marta, Agnieszka, Maria i Anna) oraz dwóch braci (Piotr i Antoni – obaj brali udział w powstaniach). Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego małżonką była Anna Gajda, córka ślusarza Józefa i Marii z d. Ziemczyk.
Anna Marta urodziła się 20 kwietnia 1901 r. w Mysłowicach. Tam 18 kwietnia 1921 r. odbyła się ceremonia ślubna Józefa i Anny. Pierwsze ich dziecko urodziło się w Królewskiej Hucie, gdzie wówczas pracował Józef, a następne na świat przychodziły już w Jastrzębiu. W sumie wychowali czworo dzieci: Pelagię (1925-2008) – stomatolog, Józefa Franciszka (1927-2015) – prezydent Legnicy, Wandę (1930-2016) – radna miejska i Kazimierza Antoniego (1935-2001) – chemik.
Anna zajmowała się prowadzeniem pensjonatu, a po wojnie należała do przymusowego Zrzeszenia Prywatnych Nieruchomości w Wodzisławiu Śl. Zmarła 29 czerwca 1963 r. w Jastrzębiu, gdzie została pochowana.
Rok później Józef ponownie zawarł związek małżeński. 14 listopada 1964 r. w Urzędzie Stanu Cywilnego w Jastrzębiu-Zdroju poślubił wdowę Helenę Pielot z domu Gajda (siostra jego pierwszej żony). Helena zmarł 11 czerwca 1984 r. w Jastrzębiu, a została pochowana w Mysłowicach-Brzezince.
Doceniony za poświęcenie
Za wybitne osiągnięcia w służbie cywilnej, wojskowej, państwowej i społecznej został wielokrotnie uhonorowany dyplomami i odznaczeniami:
– Krzyż Plebiscytowy nadany w 1921 roku przez Główny Komisariat Plebiscytowy w Bytomiu
– Krzyż Walecznych na Śląskiej Wstędze I klasy nadany w 1921 roku przez Zarząd Główny Związku Powstań Śląskich
– Gwiazda Górnośląska nadana w 1923 roku przez Zarząd Główny Związku Powstań Śląskich
– Medal Niepodległości nadany w 1924 roku przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej
– Srebrny Krzyż Zasługi nadany w 1925 roku przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej
Dnia 30.09.1938 roku otrzymał dyplom – brązowy medal za długoletnią służbę jako Administrator Uzdrowiska Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na Wypadek Inwalidztwa od Ministra Opieki Społecznej.
– Srebrny Krzyż Zasługi nadany 22.07.1947 roku przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej
– Śląski Krzyż Powstańczy nadany 27.09.1947 roku przez Ministra Obrony Narodowej dla osób szczególnie zasłużonych w walkach o przyłączenie Śląska do Macierzy
– Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski nadany 01.05.1958 roku przez Radę Państwa
– Złota Odznaka zasłużonemu w rozwoju województwa katowickiego nadana 17.10.1961 roku przez Wojewódzką Radę Narodową
W 1961 roku otrzymał dyplom uznania za udział w przeprowadzeniu Spisu Powszechnego w 1960 roku od Generalnego Komisarza Spisowego Głównego Urzędu Statystycznego.
W marcu 1962 roku otrzymał dyplom uznania z okazji XV-lecia istnienia Spółdzielni Zaopatrzenia i Zbytu w Jastrzębiu-Zdroju za długoletnią działalność w samorządzie spółdzielczym.
– Złota Honorowa Odznaka Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej za wybitne zasługi nadana 12.04.1966 roku przez Radę Naczelną
– Odznaka Grunwaldzka nadana 17.01.1970 roku przez Zarząd Główny Związku Bojowników o Wolność i Demokrację uczestnikowi walki zbrojnej z Niemcami w latach 1939-1945
– Medal Zwycięstwa i Wolności 1945 roku nadany 28.09.1970 roku przez Radę Państwa
– Honorowa Odznaka „Harcerskiej Służbie Ziemi Śląskiej” nadana 15.02. 1971 roku przez Związek Harcerstwa Polskiego Komendę Hufca Wodzisław Śląski
– Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski wraz z awansem do stopnia podporucznika nadany 30.04. 1971 roku przez Radę Państwa
– Medal – Pomnik Powstańców Śląskich w Katowicach 1919-1920-1921 nadany w 50 rocznicę III powstania śląskiego 1921-1971 przez Śląski Instytut Naukowy
Dnia 10.03. 1978 roku otrzymał dyplom za długoletnią ofiarną pracę w Polskim Czerwonym Krzyżu od Zarządu Miejskiego w Jastrzębiu-Zdroju.
Źródła:
- Na podstawie informacji przekazanych przez Jerzego Czudaka – wnuka Józefa Hetmańskiego
